Λειτουργικά τρόφιμα – Νέοι επισκέπτες στο παραδοσιακό τραπέζι. Ήρθαν για να μείνουν;

Λειτουργικά τρόφιμα

Άγνωστες λέξεις και νέες ανησυχίες μπήκαν και στο ελληνικό, παραδοσιακό τραπέζι με την εισβολή των λειτουργικών ή έξυπνων τροφίμων στη ζωή μας. Γιαούρτια με ω-3 λιπαρά οξέα, εμπλουτισμένες μαργαρίνες με φυτοστερόλες και γαλακτοκομικά προϊόντα με προβιοτικά, ψωμί με προσθήκη φυτικών στερολών, είναι οι νέες λέξεις και φράσεις που ξαφνικά εμπλούτισαν το διατροφικό μας λεξιλόγιο, προκαλώντας σάστισμα και απορία. Τα λειτουργικά τρόφιμα έχουν κάνει δειλά την εμφάνισή τους και στα ράφια των ελληνικών σουπερμάρκετ, προσθέτοντας σύγχυση –και αύξηση του κόστους- στα οικογενειακά ψώνια. Τι είναι όμως τα λειτουργικά τρόφιμα (functional foods) και πόσο πραγματικά ωφέλιμα είναι για μας;

Μα τι είναι επιτέλους τα λειτουργικά τρόφιμα;

Λειτουργικά τρόφιμαΤα λειτουργικά τρόφιμα είναι τρόφιμα στα οποία έχουν προστεθεί πολύτιμες για τον ανθρώπινο οργανισμό ουσίες, όπως βιταμίνες και μέταλλα (σίδηρος, ασβέστιο, βιταμίνη D) κ.α. Συγκεκριμένα, λειτουργικό είναι το τρόφιμο «το οποίο έχει υποστεί τροποποίηση έτσι ώστε να αυξηθεί η περιεκτικότητα ενός ωφέλιμου συστατικού του, να προστεθεί ένα νέο ωφέλιμο συστατικό, να αντικατασταθεί ή να εξαλειφθεί ένα βλαβερό συστατικό, ή να προστεθεί ένα συστατικό που βοηθάει στη διατήρηση των ωφέλιμων αποτελεσμάτων της κατανάλωσης του τροφίμου». Στην αναζήτηση της σωματικής και ψυχικής ευεξίας, τα λειτουργικά τρόφιμα επιδρούν θετικά σε μία ή περισσότερες λειτουργίες-στόχους του οργανισμού, προσπαθούν να γίνουν αυτό που λέμε «το φάρμακό σου η τροφή σου», αλλά στην κυριολεξία.

Ο όρος «λειτουργικά τρόφιμα» μπορεί να αναφερθεί σε ολόκληρα τρόφιμα, εμπλουτισμένα ή ενισχυμένα τρόφιμα και τα διαιτητικά συμπληρώματα, που έχουν τη δυνατότητα να βελτιώσουν τη διανοητική και φυσική υγεία και να μειώσουν τον κίνδυνο ασθενειών. Τα υπεύθυνα συστατικά για αυτό το όφελος μπορεί να είναι φυσικά παρόντα ή μπορεί να έχουν προστεθεί κατά τη διάρκεια της επεξεργασίας. Τα επίπεδα θρεπτικών ουσιών στα τρόφιμα μπορούν να αυξηθούν πέρα από τα φυσικά επίπεδά τους για να δημιουργήσουν ένα εμπλουτισμένο προϊόν.

Ο όρος χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά στην Ιαπωνία, τη δεκαετία του 1980, για τρόφιμα που είχαν εμπλουτιστεί με συγκεκριμένα συστατικά. Η ιδέα για την προώθησή τους ανήκει σε Ιάπωνες επιστήμονες που μελέτησαν τη σχέση μεταξύ διατροφής, γευστικής ικανοποίησης, ενεργοποίησης φυσιολογικών συστημάτων (π.χ. ανοσοποιητικό) και εμπλουτισμού τροφίμων. Η έρευνα για το σχεδιασμό προϊόντων πέρασε τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρώπη.

Αρχικά, ο σχεδιασμός των λειτουργικών τροφίμων περιελάμβανε μόνο προσθήκη βιταμινών και μεταλλικών στοιχείων (π.χ. βιταμίνες C και Ε, φυλλικό οξύ, ψευδάργυρο, σίδηρο και ασβέστιο). Στη συνέχεια συμπεριλήφθηκαν τα ω-3 λιπαρά οξέα, οι φυτοστερόλες και οι διαλυτές φυτικές ίνες.

Κρατώντας μικρό καλάθι

Επειδή, όμως, «όταν ακούει κανείς πολλά κεράσια πρέπει να κρατά μικρό καλάθι» ή μάλλον καλύτερα να ψάχνει καλύτερα τα κεράσια που θέλει να καταναλώσει, το θέμα των λειτουργικών τροφίμων έχει βρει τόσο υποστηρικτές όσους και αντιπάλους. Κυριότερα, το βασικό επιχείρημα ειδικών και επιστημόνων είναι το ότι η κατανάλωση λειτουργικών τροφίμων δεν είναι αναγκαία για όλες τις ομάδες του πληθυσμού, ενώ συχνά μπορεί να αποδειχθεί ακόμα και επιζήμια.

Μολονότι τα λειτουργικά τρόφιμα φαίνεται να είναι ωφέλιμα για την υγεία, πρέπει να έχουμε επίγνωση των δυνατοτήτων τους και να τα καταναλώνουμε γνωρίζοντας ότι δεν είναι μαγική ασπίδα κατά των ασθενειών, αλλά απλώς ένα ευεργετικό για την υγεία βοήθημα που εμπλουτίζει μια συνολικά ισορροπημένη διατροφή, η οποία συνδυάζεται με σωματική δραστηριότητα και άσκηση. Τα λειτουργικά τρόφιμα δεν είναι φάρμακα και σε καμία περίπτωση δεν τα αντικαθιστούν.

Επιπλέον, πολλοί είναι εκείνοι που έχουν τις αντιρρήσεις τους σε σχέση με την αλλαγή της σημασίας της τροφής και του φαγητού που υποβόσκει στη φιλοσοφία του λειτουργικού τροφίμου. Μήπως έτσι παραγκωνίζεται η παραδοσιακή διατροφή και όλοι θα πρέπει να κυκλοφορούμε με μετρητές, μεζούρες και σημειωματάρια, αφού όπως είπαμε τα λειτουργικά τρόφιμα χρειάζονται προσοχή και ως προς την ποσότητα, αλλά και ως προς το είδος που θα επιλέξουμε; Ερώτημα που πλανιέται στα τραπέζια ειδικών, καλοφαγάδων και παραδοσιακών νοικοκυρών. Τέλος, μια κοινή φοβία που εκφράζεται επίσης από τους ειδικούς, είναι η αλλαγή του χαρακτήρα της ιεροτελεστίας της τροφής και της παραδοσιακής συγκέντρωσης της οικογένειας γύρω από το τραπέζι που ήδη βάλλεται από το σύγχρονο τρόπο ζωής. Οι φόβοι ότι αυτές οι παραδόσεις, που αποτελούσαν κάτι παραπάνω από έναν χορτασμό της πείνας, δώσουν τη θέση τους σε μια πιο «τεχνοκρατική» και αποστειρωμένη προοπτική του γεύματος δεν είναι τόσο μακρινό σενάριο, αλλά μάλλον υπαρκτή πραγματικότητα αφού η αντίληψή μας για την τροφή έχει ήδη αλλάξει.

Η επιστημονική κοινότητα τηρώντας ουδέτερη στάση, κατά κύριο λόγο, στο θέμα των λειτουργικών τροφίμων, εφιστούν την προσοχή μας στην επιλογή των προϊόντων αφού ο καταναλωτής θα πρέπει να γνωρίζει ότι οποιαδήποτε δήλωση επί της συσκευασίας σχετικά με τα οφέλη ενός προϊόντος για την υγεία δεν πρέπει να είναι παραπλανητική και πρέπει να βασίζεται σε επιστημονικές αποδείξεις. Ιδανικά, πρέπει να αποδεικνύεται επιστημονικά ότι η εκάστοτε «ενεργή» ουσία απορροφάται από τον οργανισμό ή φτάνει στο σημείο όπου μπορεί να δράσει. Πρέπει, επίσης, να αποδεικνύεται ότι η κατανάλωση του τροφίμου στις συνήθεις ποσότητες έχει μετρήσιμη θετική επίδραση σε κάποιον βιοχημικό δείκτη, π.χ. στη χοληστερόλη ή έχει ωφέλιμη δράση για τον οργανισμό, π.χ. μειώνει την πίεση στο αίμα.

Λειτουργικά τρόφιμα και νομοθεσία

Η διατροφική αξία καθώς και τα οφέλη των λειτουργικών τροφίμων στην υγεία επισημαίνεται στις συσκευασίες τους με τη χρήση ιδιαίτερων ισχυρισμών. Το νομοθετικό πλαίσιο σχετικά με την σήμανση των τροφίμων καθορίζεται από Ευρωπαϊκές Οδηγίες. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει αυστηρή νομοθεσία όσον αφορά στις ετικέτες και στην παρουσίαση και διαφήμιση των τροφίμων που υπάρχουν στην αγορά.

Δεν επιτρέπεται να αποδίδονται ή να υπονοούνται ιδιότητες πρόληψης, αγωγής ή θεραπείας ασθενειών σε οποιοδήποτε τρόφιμο. Για το σκοπό αυτό, ένας νέος Ευρωπαϊκός κανονισμός ήδη τέθηκε σε εφαρμογή από την 1η Ιουλίου 2007. Βασική αρχή του νέου αυτού κανονισμού, είναι οι ισχυρισμοί που διατυπώνονται στα τρόφιμα να είναι ευκόλως κατανοητοί, ενώ σκοπός είναι να υπάρχουν σαφέστερες και πιο ακριβείς πληροφορίες στις ετικέτες των τροφίμων, ώστε οι καταναλωτές να διευκολύνονται στις επιλογές τους.

Ορισμένα παραδείγματα καινοτόμων λειτουργικών τροφίμων είναι:

– Γάλατα που έχουν υποστεί ζύμωση και γιαούρτια με προβιοτικές καλλιέργειες= βελτιώνουν τη λειτουργία του πεπτικού συστήματος.

– Μαργαρίνη, γιαούρτι, αλειφόμενο τυρί, που περιέχουν φυτικές στερόλες / στανόλες= οι φυτικές στερόλες και στανόλες μειώνουν τη χοληστερόλη και τον κίνδυνο για καρδιοπάθεια.

– Αυγά πλούσια σε ωμέγα-3 λιπαρά οξέα= 3 – 4 αβγά την εβδομάδα παρέχουν τη συνιστώμενη ποσότητα ω-3 λιπαρών οξέων για τη μείωση του κινδύνου καρδιοπάθειας.

– Δημητριακά πρωινού εμπλουτισμένα με φυλλικό οξύ= η προσθήκη φυλλικού οξέος πιθανώς να μειώνει τον κίνδυνο γέννησης βρεφών με προβλήματα του νευρικού σωλήνα (π.χ. δισχιδή ράχη).

– Ψωμί, μπάρες από μούσλι εμπλουτισμένα με ισοφλαβόνες= η προσθήκη ισοφλαβονών μειώνει πιθανώς τον κίνδυνο εκδήλωσης καρκίνου του μαστού και του προστάτη, καρδιοπάθειας και οστεοπόρωσης.

Σημαντικά λειτουργικά συστατικά

Πρεβιοτικά (prebiotics)

Σύμφωνα με τον επίσημο ορισμό ως πρεβιοτικά ορίζονται «μη αφομοιώσιμα από τον άνθρωπο συστατικά τα οποία ενισχύουν την ανάπτυξη ή τη δράση ορισμένων ειδών βακτηρίων στο παχύ έντερο». Με άλλα λόγια, τα πρεβιοτικά είναι συστατικά τα οποία εμείς αδυνατούμε να πέψουμε, αλλά τα οποία αποτελούν καλή τροφή για τα είδη βακτηρίων που συνιστούν την καλή εντερική χλωρίδα. Κατά κύριο λόγο πρόκειται για ολιγοσακχαρίτες, οι οποίοι αξιοποιούνται από τα βακτήρια του γένους Bifidobacterium στο παχύ έντερο. Η παρουσία των πρεβιοτικών εξασφαλίζει μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα των προβιοτικών (ή τουλάχιστον εξασφαλίζει την επιλεκτική αύξησή τους). Από τα πιο διαδεδομένα πρεβιοτικά είναι οι φρουκτο-ολιγοσακχαρίτες (fructo-oligosaccharides, FOS) και οι ινουλίνες. Τα πρώτα παράγονται συνθετικά, ενώ τα δεύτερα εξάγονται από τις ρίζες συγκεκριμένων φυτών όπως το σικορέ και από τους σπόρους της σόγιας.

Φυτικές στερόλες

Πρόκειται για φυσικά συστατικά ορισμένων κατηγοριών φυτικών τροφών, όπως τα φρούτα, τα λαχανικά και οι ξηροί καρποί. Αποτελούν βασικά συστατικά των μεμβρανών των φυτικών κυττάρων και χημικά μοιάζουν με την χοληστερόλη. Η χοληστερόλη είναι ζωτικής σημασίας για την εύρυθμη λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού, καθώς συμβάλλει σε σειρά διαδικασιών, όπως η σύνθεση βιταμίνης D, η σύνθεση των υγρών της χολής και ορισμένων ορμονών, ενώ αποτελεί βασικό συστατικό των μεμβρανών και των ζωικών κυττάρων. Ωστόσο τα υψηλά επίπεδα χοληστερόλης στο αίμα (και ιδιαίτερα της LDL-χοληστερόλης) έχουν συνδεθεί με αυξημένο κίνδυνο καρδιοπαθειών.

Η χημική ομοιότητα των φυτικών στερολών με τη χοληστερόλη έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ανταγωνισμού μεταξύ τους: οι φυτικές στερόλες προσδένονται στις θέσεις του γαστρεντερικού που κανονικά θα προσδενόταν η χοληστερόλη των τροφών και έτσι εμποδίζουν μερικώς την απορρόφησή της και την αύξηση των επιπέδων της στο αίμα. Αξιοποιώντας τις ιδιότητες των φυτικών στερολών, η βιομηχανία τροφίμων δημιούργησε προϊόντα (κυρίως μαργαρίνες, αλλά και γάλα ή επιδόρπια γιαουρτιού) που τις εμπεριέχουν σε δόσεις ικανές να επιφέρουν μείωση της χοληστερόλης.

Σημειώνεται, επίσης, ότι οι φυτικές στερόλες μπορούν να εμποδίσουν την απορρόφηση ορισμένων καροτενοειδών, φυσικών χρωστικών των φρούτων και των λαχανικών οι οποίες είναι απαραίτητες για να μπορεί ο οργανισμός μας να συνθέτει βιταμίνη Α. Για τον λόγο αυτό η κατανάλωση φυτικών στερολών θα πρέπει να αποφεύγεται από άτομα τα οποία έχουν ανάγκη από υψηλά επίπεδα βιταμίνης Α (όπως τα παιδιά, οι εγκυμονούσες και οι θηλάζουσες μητέρες) και συνιστά την αυξημένη κατανάλωση φρούτων και λαχανικών στα άτομα που λαμβάνουν φυτικές στερόλες για να επιτύχουν έλεγχο των επιπέδων της LDL-χοληστερόλης στο αίμα τους.

Ωμέγα-3 λιπαρά οξέα, αντιοξειδωτικά, φυτοχημικά

lookΑπό τα σημαντικότερα συστατικά, που χρησιμοποιούνται στα λειτουργικά τρόφιμα είναι τα ω-3 λιπαρά οξέα, τα αντιοξειδωτικά και τα φυτοχημικά με μια πληθώρα επιστημονικών μελετών που στηρίζουν τη χρησιμότητά τους, παρουσιάζοντας τα να θεραπεύουν ή να συμβάλλουν στην πρόληψη μιας σειράς ασθενειών.

Τα ω-3 λιπαρά οξέα τα οποία περιέχονται σε αφθονία στα λιπαρά ψάρια (όπως οι σαρδέλες, ο τόνος και ο σολομός) ή στους ξηρούς καρπούς (όπως τα καρύδια) έχει αποδειχθεί ότι προστατεύουν από τις καρδιοπάθειες κτλ. Για την προστασία από τις καρδιοπάθειες, συγκεκριμένα, οι μελέτες που καταδεικνύουν την αποτελεσματικότητα των ω-3 λιπαρών οξέων είναι πάρα πολλές. Παρά την πληθώρα, όμως, των μελετών που υποστηρίζουν την αξία για την υγεία μας της κατανάλωσης φυσικών τροφών που περιέχουν ω-3 λιπαρά οξέα, ο αμερικανικός Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων (Food and Drug Administration, FDA) είναι ακόμη διστακτικός, σημειώνοντας ότι πρόκειται για «θετικά αλλά όχι καταληκτικά συμπεράσματα».

Αν και δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς οξυγόνο, το τίμημα που καλούμαστε να πληρώσουμε ως ζωντανά όντα είναι η παραγωγή των ελευθέρων ριζών (υποπροϊόντων του βασισμένου στο οξυγόνο μεταβολισμού μας), οι οποίες προκαλούν καταστροφές στα κύτταρά μας. Με τον όρο αντιοξειδωτικά περιγράφεται πληθώρα μορίων τα οποία εξουδετερώνουν τις ελεύθερες ρίζες. Από τα ισχυρότερα αντιοξειδωτικά θεωρούνται το σελήνιο (εντοπίζεται στο σκόρδο, στο κρέας, στα θαλασσινά…), η β-καροτίνη (εντοπίζεται στα φυλλώδη λαχανικά όπως το σπανάκι και τα κίτρινα φρούτα και λαχανικά έντονου χρώματος όπως τα καρότα, οι πιπεριές, οι ντομάτες), η βιταμίνη Ε (στο αβοκάντο, στους ξηρούς καρπούς, στα φυτικά έλαια) και η βιταμίνη C (στα εσπεριδοειδή, στα ακτινίδια, στις ντομάτες, στις πιπεριές). Αξίζει πάντως να σημειωθεί ότι οι έρευνες σε ό, τι αφορά την κατανάλωση αντιοξειδωτικών δεν υποστηρίζουν την εξωγενή χορήγησή τους.

Ο σύγχρονος, απαιτητικός τρόπος ζωής άλλαξε τους ρυθμούς μας και λιγόστεψε εξαιρετικά το χρόνο και την προσοχή που αφιερώνουμε σε βασικές λειτουργίες μας, όπως είναι το φαγητό. Το γεγονός αυτό πολύ συχνά οδηγεί σε παράληψη γευμάτων, σε μη πρόσληψη βασικών ουσιών για την καλή λειτουργία του οργανισμού μας, στην υιοθέτηση ανθυγιεινών διατροφικών συνηθειών με αποτέλεσμα τον κλονισμό της υγείας μας. Τα λειτουργικά τρόφιμα ήρθαν για να καλύψουν την ανάγκη του σύγχρονου ανθρώπου για υγεία και καταπολέμηση των ασθενειών μέσω της τροφής, χωρίς να σπαταλιέται ο πολύτιμος για τον σύγχρονο άνθρωπο χρόνος. Οι επιστήμονες, όμως, εφιστούν την προσοχή μας: τα λειτουργικά τρόφιμα δεν είναι φάρμακα και θα πρέπει να λαμβάνονται –αν λαμβάνονται- μόνο μέσα στο πλαίσιο μιας ήδη ισορροπημένης διατροφής και ενός γενικά υγιεινού τρόπου ζωής.

Σχολιάστε το άρθρο