Κρόκος «Το χρυσαφένιο βότανο»

Το όνομα του Κρόκου προέρχεται από την κροκή = νήμα, κλωστή

Στην ελληνική Μυθολογία

Ο Κρόκος ήταν ένας ωραίος νέος, φίλος του θεού Ερμή. Κάποια στιγμή που οι δυο φίλοι έπαιζαν, ο Ερμής τραυμάτισε τον Κρόκο στο κεφάλι. Τρεις σταγόνες από το τραύμα έπεσαν πάνω στο λουλούδι και μεταμορφώθηκαν σε στίγματα του άνθους, του φυτού, που από τότε πήρε το όνομα του Κρόκου.

Ο Όμηρος παραβάλλει το χρώμα του ήλιου που ανατέλλει με το χρώμα του κοινού κρόκου, ο οποίος είναι εδώδιμος, αλλά και βαφικό μέσο που παρέχει ένα ερυθροκίτρινο χρώμα. Η Ηώς, η θεά της Αυγής επονομάζεται και κροκοπέταλος (Ιλιάδα).

Στον Ιπποκράτη και σε άλλους γιατρούς της αρχαίας ιατρικής (Διοσκουρίδη, Γαληνό) συναντάται ο κρόκος ως θεραπευτικό βοτάνο. Ο Διοσκουρίδης (1ος αι. μ.Χ.) περιγράφει στο «Περί ύλης ιατρικής» σύγγραμμά του ότι αναμειγμένος ο κρόκος με γλυκό κρασί προστατεύει από τη μέθη.

Τα άνθη του κρόκου αναφέρει ο Αθήναιος ως στεφανωματικά. Από τα άνθη παρασκευαζόταν το κρόκινο μύρο (Θεόφραστος, οσμών 34).

Στην Ιστορία

Στη Μινωική Κρήτη το πανέμορφο άνθος του κρόκου αποτελούσε σύμβολο της μεγάλης θεάς της Φύσης και η συλλογή του γινόταν πάντοτε με τελετουργικό τρόπο. Στο αρχαιολογικό Μουσείο της Κρήτης υπάρχει μια τοιχογραφία όπου φαίνεται ένας νεαρός αγρότης να συλλέγει άνθη κρόκου (κροκοσυλλέκτης).

Σκηνή από τη διαδικασία της κροκοσυλλογής έχουμε και σε τοιχογραφία από το Ακρωτήρι της Σαντορίνης που χρονολογείται γύρω στα μέσα της 2ης χιλιετίας π.Χ. Στην τοιχογραφία απεικονίζονται νεαρές ντυμένες πολύχρωμα να γεμίζουν τα καλάθια τους με τους κρόκους που συλλέγουν. Πολλές απεικονίσεις στη Μινωική Κρήτη γύρω στα 1600 π.Χ. εκτιμάται ότι προέρχονται από κρόκο.

Οικοτοπία-Ονοματολογία

Περιλαμβάνει περί τα 70 είδη ιθαγενή της Ευρώπης και άλλων παραμεσογείων περιοχών. Περίπου 20 είδη κρόκων είναι αυτοφυή στην Ελλάδα. Είναι φυτά βολβόριζα, κοσμητικά, μερικά φαρμακευτικά, βαφικά, αρωματικά.

Τα αποξηραμένα στίγματα αποτελούν τον κρόκο του εμπορίου (γαλλ. Safran, αγγλ. Safron, τουρκ. Safran, περσικά az-zaafa-ran), ο οποίος ονομάζεται ζαφορά ή σαφράν και χρησιμοποιείται και για το χρωματισμό γλυκών και ζυμαρικών.

Ο κρόκος ως βαφική και φαρμακευτική ουσία είναι γνωστός από την αρχαιότητα. «Περί κροκοβαφών υφασμάτων» αναφέρεται συχνά. Στην εποχή της Κλεοπάτρας το χρώμα αυτό το χρησιμοποιούσαν ως συστατικό στο ρουζ και στο κραγιόν.

Στις αρχές του περασμένου αιώνα θεωρείτο άριστος «ο εκ Περσίας κομιζόμενος». «Πυκνώς φυόμενος ο κρόκος απαντά εις τας νήσους, Σύρον, Τήνον, Μύκονον, Δήλον και Ρηγείαν, ένθα συλλέγονται υπό των νησιωτών τα στίγματα των ανθέων του προς εμπορίαν» (Γεννάδιος, Λεξικόν Φυτολογικόν 1914).

Στην Ελλάδα, κατά την αρχαιότητα, ο κρόκος καλλιεργούνταν στην Κρήτη, τις Κυκλάδες και την Ιωνία. Η ιστορία του στη νεώτερη Ελλάδα ξεκινά τον 17ο αιώνα όταν Κοζανίτες έμποροι τον μεταφέρουν από την Αυστρία.

Για τριακόσια χρόνια ο κρόκος καλλιεργείται και αναπτύσσεται κάτω από τον ήλιο της Μακεδονίας, αποκλειστικά σε μια περιοχή της Κοζάνης, που περιλαμβάνει το ομώνυμο χωριό Κρόκος και 37 κοινότητες του Νομού Κοζάνης.

Το 1971 δημιουργήθηκε ο Αναγκαστικός Συνεταιρισμός Κροκοπαραγωγών Κοζάνης, ο οποίος έχει έκτοτε την αποκλειστική ευθύνη της συγκέντρωσης, διαλογής, μεταποίησης, συσκευασίας και εμπορίας του συνόλου της παραγωγής. Διεθνώς, ο κρόκος της Κοζάνης θεωρείται η καλύτερη ποιότητα σαφράν, ενώ από το 1992 βρίσκεται στο μητρώο προστατευόμενων ονομασιών προέλευσης και των προστατευόμενων γεωγραφικών ενδείξεων.

Βοτανική

Ο κρόκος ο εδώδιμος (Crocus sativus L.) κ.ν. ζαφορά, σαφράν, είναι καλλιεργούμενο είδος για τα πορτοκαλέρυθρα στίγματα του υπέρου του, που φέρονται στο εμπόριο ως κόκκινοι κρόκοι (red saffran).

Ο Crocus sativus ανήκει στην οικογένεια Iridaceae (Ιριδώδη), η οποία περιλαμβάνει 70 είδη του γένους Crocus (19 αυτοφυή στην Ελλάδα).

Είναι βολβώδης πολυετής πόα, χαμηλό φυτό (10-15 εκ.). Ο βολβός είναι στρογγυλός, σαρκώδης, γκριζοκόκκινος. Τα φύλλα των φυτών είναι στενά, νηματοειδή (10-20 εκ.) και ενώνονται σε έναν κολεό που ξεκινά από το βολβό, από τον οποίο αναπτύσσονται 6-10 φύλλα.

Τα άνθη εμφανίζονται πριν από την ανάπτυξη των φύλλων, έχουν ιώδη πέταλα και 3 στήμονες. Είναι μεγάλα σε σχήμα άστρου, εύοσμα. Σε κάθε βολβό αναπτύσσονται 1-8 άνθη. Ο ύπερος διαχωρίζεται σε 3 πορτοκαλέρυθρα στίγματα (σπάνια 5-6).

Χρήσεις: Γενικά ο κρόκος ο εδώδιμος είναι φυτό αρωματικό, φαρμακευτικό, βαφικό (αρχαία Ελλάδα) και αρτυματικό (Βυζαντινή περίοδος). Τα στίγματά του θεωρούνται τονωτικά, ορεκτικά, εμμηναγωγά. Χρησιμοποιείται ως άρτυμα και ως πρόσθετη ουσία χρώσεως τροφίμων.

Το σαφράν είναι το πιο ακριβό καρύκευμα στον κόσμο, καθώς η τιμή του στη διεθνή αγορά ανταγωνίζεται, γραμμάριο στο γραμμάριο την τιμή του χρυσού. Το 2000,1 γρ.σαφράν κόστιζε περισσότερο από 1000 δρχ. Η ακριβή τιμή του είναι συνάρτηση μερικών «πολυτελειών» που συνδέονται με την παραγωγή και τη συλλογή του για άριστη ποιότητα προϊόντος:

•Ευδοκιμεί σε λίγες περιοχές (Ιράν, Ινδία, Ισπανία, Ελλάδα-Κοζάνη).

•Η καλλιέργειά του είναι απόλυτα βιολογική.

•Κάθε 9 χρόνια τα κροκοχώραφα μπαίνουν σε ετήσια αγρανάπαυση.

•Η συγκομιδή γίνεται χειρωνακτικά (150.000 άνθη παράγουν1 κιλόστίγματα σαφράν).

•Η ξήρανση σε θαλάμους με «ειδικούς κλίβανους».

•Η διαλογή των κόκκινων στιγμάτων «τα γνωστά εκκαθαριστικά νυχτέρια» διαρκούν 3 μήνες. Η επεξεργασία τελειώνει με τη συ-σκευασία στις εγκαταστάσεις του Συνεταιρισμού σε βαζάκια των 1-2 γρ.ή φακελάκια των0,25 γρ.

Παρά το γεγονός ότι η χώρα μας είναι πολύ πλούσια σε αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά (ρίγανη, τσάι, χαμομήλι, δυόσμος, μέντα, λεβάντα, κάπαρη), πριν το 2004 περίπου το 90% των εσόδων της από εξαγωγές τέτοιων φυτών προερχόταν από τον κρόκο.

Συστατικά

Σύμφωνα με τον καθηγητή Χημείας του Γεωπονικού Παν/μίου Αθηνών κ. Μόσχο Πολυσίου τα στίγματα του κρόκου περιέχουν: χρωστικές (κροκίνες) και είναι ασυνήθιστα υδροδιαλυτά καροτενοειδή (γλυκοζίτες της κροκετίνης) με ιδιότητες: αντικαρκινική, αντιοξειδωτική δράση, προστασία του δέρματος από ηλιακή ακτινοβολία.

Η ελαφρά πικρή γεύση των στιγμάτων του κρόκου προέρχεται από την πικροκροκίνη (γλυκοζίτης της σαφρανάλης). Η σαφρανάλη αποτελεί το κύριο συστατικό του αιθέρι-ου ελαίου, στο οποίο οφείλεται το χαρακτηριστικό άρωμα του κρόκου.

Τα στίγματα του κρόκου περιέχουν επίσης και άλλα καροτενοειδή όπως α-β-γ καροτένιο (αντικαρκινικά), ζεαξανθίνη (ωφελεί τους οφθαλμούς) και λυκοπένιο (ειδικό αντιοξειδωτικό και ωφέλιμο για τον προστάτη). Ο κρόκος θεωρείται από τα καλύτερα νευρολογικά φάρμακα (ηρεμιστικό).

Ενίσχυση της μνήμης

Ο κρόκος βελτιώνει την εγκεφαλική λειτουργία και ιδιαίτερα τη μνήμη (ιαπωνική μελέτη και κυκλοφορία σκευάσματος sitocrocin). Η δράση του (κροκίνη) συντελείται στον ιππόκαμπο του εγκεφάλου που βοηθά στη λειτουργία συνάψεων για εκμάθηση, διότι διευκολύνει την απομνημόνευση.

Κροκο-ιαματική

Οι θεραπευτικές ιδιότητες του κρόκου είναι γνωστές από την αρχαιότητα. Ο Ιπποκράτης τον χρησιμοποιούσε και για αντιμετώπιση τραυμάτων και νοσημάτων. Οι Θεόφραστος, Διοσκουρίδης, Γαληνός μνημονεύουν τον κρόκο ως ένα από τα σπάνια φαρμακευτικά-θεραπευτικά βότανα της αρχαίας Ελλάδας ως παυσίπονο, υπνωτικό, εμμηναγωγό, επουλωτικό, και αφροδισιακό.

Την τελευταία δεκαετία μελετούνται συστηματικά τα συστατικά του κρόκου για την αντιθρομβωτική, αντικαρκινική και αντιοξειδωτική του δράση.

Στην πρώτη μελέτη του καθηγητή αιματολογίας του ΑΠΘ Ζαχαρία Σινάκου -ανακοίνωση στο Παμμακεδονκό Φαρμακευτικό συνέδριο το 2001 στη Θεσσαλονίκη- έγινε αναφορά στην αντιθρομβωτική ιδιότητα του κρόκου (χορήγηση εκχυλίσματος κρόκου) με αποτέλεσμα την παρεμπόδιση συγκόλλησης των αιμοπεταλίων και την αντιπηκτική δράση.

Αλλά το πιο ενδιαφέρον ήταν η δεύτερη αναφορά στο ίδιο συνέδριο από τον ίδιο καθηγητή-ερευνητή που αφορούσε την αντικαρκινική δράση του κρόκου. Συγκεκριμένα, ανακοινώθηκε ότι επιτεύχθηκε αναστολή της εξέλιξης αρκετών μορφών νεοπλασμάτων (καρκίνων).

Τα ειδικά πειράματα (in vitro) έγιναν στο ΘΕΑΓΕΝΕΙΟ (αντικαρκινικό Νοσοκομείο της Θεσσαλονίκης) σε λευχαιμία και έδειξαν ότι ο κρόκος αναστέλλει τον πολλαπλασιασμό των καρκινικών κυττάρων, όπου το εκχύλισμα κρόκου είχε δράση παρόμοια με εκείνη της χημειοθεραπείας (χωρίς τις παρενέργειες της).

Άλλες χρηστικές ιδιότητες του κρόκου είναι: Εκτός από τη μείωση της χοληστερίνης, βοηθά στην πέψη, σε κρίσεις άσθματος, στη ναυτία, στο πρήξιμο της νεογνικής οδοντοφυΐας. Ακόμα στις αρθρίτιδες έχει αντισπασμωδικές ιδιότητες, χρησιμοποιείται κατά της γαστραλγίας, της υστερίας, του κοκκύτη κ.α. Τέλος, είναι άριστο αντιπυρετικό και φυσικό δυναμωτικό.

Συνταγές

Πιλάφι με ζαφορά

1 ποτήρι ρύζι, 2 ποτήρια νερό, 2 κουταλιές της σούπας βούτυρο, ζαφορά (1 πρέζα), αλατοπίπερο. Προσθέτουμε το ρύζι στο βραστό νερό, μια πρέζα ζαφορά και το αλατοπίπερο και το αφήνουμε σε χαμηλή φωτιά για δέκα περίπου λεπτά.

(Από το τετράδιο συνταγών της γιαγιάς μου)

Σαν τσάι

(1 γραμμ. σε 250 ml νερό) χρησιμοποιείται σαν καταπραϋντικό, αντισπασμωδικό και διουρητικό. Χρησιμοποιείται και σαν σκόνη (0,1-0,2 γρ).

Προσοχή χρειάζεται όταν χρησιμοποιούμε μεγαλύτερες δόσεις, γιατί τότε ο κρόκος είναι τοξικός και μερικά γραμμάρια παραπάνω μόνο μπορούν να προκαλέσουν βίαιες αιμορραγίες.

-Του Δρ. Σαμαρίδη Νικόλαου ND, Φυσικοπαθητικός, Βοτανολόγος Α.Π.Θ., Drnsamaridis@yahoo.com

*Σημείωση-Παρατήρηση: Καμία αναφερόμενη πληροφορία δεν υποκαθιστά την ιατρική πρακτική. Για οποιαδήποτε βοτανολογική-συμπληρωματική χρήση να συμβουλευθείτε ειδικό βοτανολόγο και να ενημερώνεται ο αρμόδιος γιατρός.