«Εκ πυρός τα πάντα άρχεσθαι και εις το πυρ τα πάντα τελευτάν»
«Το δάσος που λαχτάριζες ώσπου να το περάσεις
τώρα να το ξεχάσεις διαβάτη αποσπερνέ.
Γένηκαν νεκροκρέβατα τ’ άγρια δέντρα του τώρα
και θα τα βρεις στη χώρα διαβάτη αποσπερνέ.»
Μαλακάσης
Η φωτιά είναι, κατά τους προσωκρατικούς φιλοσόφους, ένα από τα τέσσερα (4) στοιχεία της φύσης (Εμπεδοκλής). Τα άλλα είναι η γη, το νερό, ο αέρας.
Σύμφωνα με την μυθολογία, ο Προμηθέας έκλεψε τη φωτιά από το θεϊκό βουνό, τον Όλυμπο, και την έδωσε στους ανθρώπους για χίλιες δυό χρήσεις. Αυτοί όμως την χρησιμοποίησαν και για να καίνε τα δάση.
Η καύσιμη ύλη στις δασικές πυρκαγιές είναι η βιομάζα: χόρτα, θάμνοι, πουρνάρια, αείφυλλα – πλατύφυλλα, δασικά φυτά (ελάτη, σπανιότερα δρυς, κυπαρίσσι). Όταν τα δάση είναι παρθένα και δεν διαχειρίζονται, η βιομάζα αυξάνει και τροφοδοτεί με περισσότερη καύσιμη ύλη τις πυρκαγιές.
Ο πρωταγωνιστής όμως των δασικών πυρκαγιών είναι το πεύκο, και ειδικότερα η πεύκη η χαλέπιος.
Πεύκη η χαλέπιος (Pinus halepensis). Οικογένεια Pinacae (πευκοειδή).
Ιθαγενές των εύκρατων χωρών, αυτοφύεται στη Ν. Ελλάδα. Υπάρχουν κι άλλα είδη, τραχεία πεύκη (Pinus brutia), αυτοφύεται στη Βόρεια Ελλάδα, και μαύρη πεύκη (Pinus nigra) που φύεται σε υψόμετρα πάνω από χίλια (1.000) μέτρα.
Το πεύκο είναι το κυριότερο δέντρο των δασών μας. Τα πευκοδάση είναι ο πιο σημαντικός βιότοπος της χλωρίδας μας.
Το όνομα «χαλέπιος» προέρχεται από τον τόπο καταγωγής του, από την περιοχή Χαλέπι της Συρίας.
Το πεύκο είναι η «πίτυς» των αρχαίων που ήταν φυτό αφιερωμένο στον Ποσειδώνα. Το αγαπημένο δένδρο της Ρέας, που συμβολίζει τον σύνδεσμο του ουρανού και της γης.
Το δέντρο φθάνει το ύψος έως30 μέτρα, έχει φλοιό κοκκινωπό – καφέ. Τα φύλλα βελονοειδή, ανοιχτοπράσινα, τα κουκουνάρια είναι οβάλ έως κωνικά, επιμήκη, τα άνθη είναι ανεμόφιλα. Εποχή άνθισης Μάιος – Ιούνιος.
Το πεύκο σχηματίζει δάση σε υψόμετρα 800 το πολύ1.000 μέτρα, έως και κοντά στη θάλασσα. Είναι κατάλληλα για τα φτωχά ασβεστολιθικά εδάφη, που δεν συγκρατούν υγρασία και για τόπους με παρατεταμένο ξερό κλίμα.
Όλο το δέντρο, κυρίως τα φύλλα, περιέχουν αιθέρια έλαια και άλλα συστατικά. Από τον κορμό βγαίνει η ρητίνη, το γνωστό ρετσίνι, που χρησιμοποιείται στην παρασκευή του γνωστού κρασιού «ρετσίνα».
Χαράζεται με προσοχή ο κορμός του δέντρου, για να μην τραυματισθεί ανεπανόρθωτα το δένδρο. Οι ρητινοσυλλέκτες επαγρυπνούσαν και πρόσεχαν να μην καεί το δάσος, γιατί το καμένο πεύκο δεν παράγει ρητίνη. Σήμερα ελάχιστοι ασχολούνται με την ρητινοσυλλογή.
Τα πευκοδάση σπάνια χαρακτηρίζονται από πλούσια βλάστηση. Σε πολύ λίγες περιπτώσεις διατηρούν υπόροφο (φυτά που αναπτύσσονται κάτω από τα πεύκα), αείφυλλα, πλατύφυλλα. Η μονοκαλλιέργεια παρουσιάζει ευαισθησία σε εχθρούς και ασθένειες, π.χ. κάμπιες, σκωρίαση, βαμβακιά.
Το πεύκο θεωρείται από τα πιο χρήσιμα φυτά, γιατί καθαρίζει μεταξύ άλλων, τον αέρα από τα μικρόβια και τον κάνει πιο υγιεινό. Το ξύλο του, το χρησιμοποιούσαν από πολύ παλιά στη Ναυπηγική και τη ξυλουργική. Επίσης στην κατασκευή επίπλων και χαρτιού, στις οικοδομές αλλά και στην κατασκευή σπίρτων. Τα λεπτά κομμάτια του ξύλου τους το λεγόμενο «δαδί» το χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι κυρίως για το φωτισμό, αλλά και σαν προσάναμμα.
Θεραπευτικά χρησιμοποιούνται κυρίως οι βελόνες και τα νεαρά μπουμπούκια του που συλλέγονται την Άνοιξη. Το τσάι των τρυφερών βλασταριών του χρησιμοποιείται σαν φάρμακο διουρητικό, αντικαταρροϊκό, και για το αναπνευστικό. Εξωτερικά βοηθά στις δερματοπάθειες.
Παρ’ όλο που χρησιμοποιείται σε αναδασώσεις, εν τούτοις το πεύκο είναι είδος ιδιαίτερα εύφλεκτο (ρητίνες, αιθέρια έλαια κ.λπ.), τα δάση της χαλεπίου πεύκης είναι πιο εύφλεκτα από τα πευκοδάση των άλλων ειδών άρα και ακατάλληλο για ομαδικές μονο-αναδασώσεις, αν δεν συνοδεύονται από τα κατάλληλα διαχειριστικά μέσα αειφορικής δασοδιαχειρίσης με στόχο την πρόληψη:
1. Οργάνωση ειδικής δασοπυροσβεστικής υπηρεσίας.
2. Δασοπυροσβεστικός εξοπλισμός, πυροσβεστικά οχήματα, αεροπλάνα, ελικόπτερα.
3. Αντιπυρικές ζώνες και γραμμές. Υλοτόμηση γέρικων δένδρων και ξύλευση ξηρών κλαδιών.
4. Απομάκρυνση υπορόφου (θάμνων από αείφυλλα – πλατύφυλλα) με μηχανική κοπή, ζιζανιοκτονία ή και βόσκηση.
5. Ελεγχόμενο κάψιμο (πυρκαγιά του νεκρού υλικού και υπορόφου (με ειδικά μέτρα).
6. Φύλαξη από μεικτές ομάδες εξοπλισμένες με τα κατάλληλα μέσα.
7. Σε οικιστικά διαμερίσματα, σπίτια, παιδικές κατασκηνώσεις, σανατόρια κ.α.
Ειδικά μέτρα:
α) καθάρισμα χόρτων και θάμνων σε ακτίνα60 μέτρων.
β) κοπή δένδρων π.χ. πεύκης σε ακτίνα περισσότερο 10μ.
γ) περιμετρικός τοίχος από πέτρα ή μπετόν ή ζώνη φυλλοβόλων, π.χ. λεύκη.
δ) βρύσες και λάστιχα για μέσα κατάσβεσης, όπως και φτυάρια, κ.α.
Ένας Αιώνας δασικές πυρκαγιές στην Ελλάδα
(σταχυολογήματα από το βιβλίο «Δασικές Πυρκαγιές 1900-2000», των καθηγητών Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Δ. Καϊλίδη και Π. Καρανικόλα, εκδ. Γιαχούδη, Θεσσαλονίκη).
Στην Ελλάδα, μεγάλες δασικές πυρκαγιές συμβαίνουν τη τελευταία 35ετία (από το 1974), από τότε οι άνθρωποι κατασκεύασαν σπίτια και άλλες κατασκευές (αυθαίρετες) μέ-σα σε περιοχές δασών και θάμνων, δηλαδή επικίνδυνες ζώνες για πυρκαγιές. Τα δάση παρέμειναν ως αισθητική αξία στον τουρισμό, παρά ως πηγή ξύλου ή βοσκής.
Οι πυρκαγιές αυτές είναι κυρίως εμπρησμοί από οικοπεδοφάγους, αγνώστους, και ορισμένες από βοσκούς για δημιουργία βοσκοτόπων. Άλλα αίτια πρόκλησης πυρκαγιών είναι η αυτανάφλεξη χωματερών, τσιγάρα, σπίρτα, το κάψιμο καλαμιών ή σκουπιδιών, σπινθήρες από μηχανήματα, ηλεκτροφόρα σύρματα (ΔΕΗ), τραίνα, και κεραυνοί. Χάθηκαν οι ρητινοσυλλέκτες (ρετσινάδες) που προστάτευαν τα δάση της χαλέπιας πεύκης.
Νομολογίες
Το 1988 θεσπίστηκε νόμος βοσκοτόπων μη κήρυξη αναδασωτέων καμένων δασικών εκτάσεων και άδεια βόσκησης. Το 1998 ανατέθηκε η δασοπυρόσβεση από την Δασική στην Πυροσβεστική Υπηρεσία ενώ το 2003 με το δασονομοσχέδιο έγινε αποχαρακτηρισμός δασικών εκτάσεων.
Μεγάλες δασικές πυρκαγιές στην Ελλάδα
-ΑΤΤΙΚΗΣ – 1888: από Μαρούσι έως θάλασσα (Χαλέπιος πεύκη).
-ΤΑΤΟΪΟΥ – ΙΟΥΝΙΟΣ 1916: Χαλέπιος πεύκη και υπόροφος (αείφυλλων – πλατύφυλλων).
-ΚΑΣΣΑΝΔΡΑΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ – ΙΟΥΝΙΟΣ 1977: Χαλέπιος πεύκη και υπόροφος.
-Β. ΕΥΒΟΙΑΣ – ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 1977: Χαλέπιος πεύκη – ξηρασία (Αναγέννηση δάσους).
-ΧΙΟΥ – ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 1981: Τραχεία πεύκη και κωνοφόρα.
-ΑΜΑΛΙΑΔΟΣ – ΚΥΠΑΡΡΙΣΙΑΣ – ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 1981: Χαλέπιος πεύκη και θαμνώνες.
-ΘΑΣΟΥ – ΙΟΥΛΙΟΣ 1984: Τραχεία πεύκη (αναγέννηση δασών).
-ΚΑΒΑΛΑΣ – ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 1985: Τραχεία πεύκη.
-ΦΥΛΗ-ΠΑΡΝΗΘΑΣ-ΑΙΓΑΛΕΩ – ΙΟΥΛΙΟΥΣ 1989: Δρυς, Χαλέπιος πεύκη και υπόροφος.
-ΠΕΝΤΕΛΗΣ – ΙΟΥΛΙΟΣ 1995: Χαλέπιος πεύκη.
-ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΣΕΪΧ ΣΟΥ – ΙΟΥΝΙΟΣ 1997: Τραχεία πεύκη.
Να σημειωθεί ότι, οι περισσότερες πυρκαγιές Χαλεπίου πεύκης συμβαίνουν τον Αύγουστο, λόγω υψηλών θερμοκρασιών, ξηρασίας, χαμηλής υγρασίας αέρα και ανέμου. Επίσης, στη χώρα μας πριν 100 χρόνια είχαμε δασοκάλυψη 48%, το 2004 είχαμε κάτω από 35%.
Συνέπειες πυρκαγιών
Οι βροχές σε καμένα δάση προκαλούν: επιφανειακή απορροή, πλημμύρες, διάβρωση εδάφους, κατολισθήσεις, βραχοποίηση. Η αντιπλημμυρική προστασία γίνεται στα πρανή με κορμοπλέγματα, κορμοφράγματα.
Πανίδα: βραδυκίνητες χελώνες, γιδοπρόβατα, μελίσσια, άγρια ζώα, φίδια, πτηνά (εγκατάλειψη φωλιών-εστιών και φυγή).
Χλωρίδα: καταστροφή φυτικών ειδών και παρά την φυσική αναγέννησή τους απειλή εξαφάνισης μερικών εξ αυτών. Νεκρωμένα δένδρα από ξυλοφάγα έντομα. Καταστροφή γεωργικών καλλιεργειών, κάψιμο ελαιοδένδρων.
Δασικές πυρκαγιές και υπερβόσκηση (γίδια) κυρίως φλοιού των νέων πεύκων, κουμαριά, πουρνάρια κ.α., προκαλούν απογύμνωση των καμένων βουνών.
Παράγοντες κινδύνου Δασικών Πυρκαγιών
Μόνιμοι: κλίμα, ακτινοβολία ηλίου, φυσικοί κίνδυνοι, τοπογραφική διαμόρφωση, είδος καύσιμης ύλης, άνεμος.
Μεταβλητοί: καιρικοί (θερμοκρασία και υγρασία περιβάλλοντος), υγρασία καύσιμης ύλης.
Εύφλεκτες φυτοκοινωνίες: χαλέπιας και τραχεία πεύκη, αείφυλλα, πλατύφυλλα.
Ωφέλιμες επιδράσεις των πυρκαγιών
Με την καύση του πυκνού φυλλώματος (στρώμα) προκαλείται γυμνό έδαφος και εύκολη εγκατάσταση φυσικής αναγέννησης, π.χ. χαλέπιος πεύκη.
Η καύση θάμνων ή χόρτων πριν την εποχή της φυτεύσεως σε αναδασωτέες περιοχές επιδρά ευνοϊκά στις φυτεύσεις.
Στα 80-90 χρόνια, όριο γήρανσης του πευκοδάσους, το κάψιμο από πυρκαγιά της χαλεπίου και τραχείας πεύκης ευνοεί την φυσική αναγέννησή του.
Οι δασικές πυρκαγιές καταστρέφουν φυτοπαθολογικές ασθένειες.
Αναδάσωση
Οι πυρκαγιές προκαλούν άνοιγμα των ώριμων κώνων και τη σπορά τους με άφθονους σπόρους. Σε δάση χαλεπίου και τραχείας πεύκης (με υπόροφο αείφυλλα πλατύφυλλα), σε εδάφη με μικρή κλίση έχουμε αναβλάστηση με πρεμνοβλαστήματα (π.χ. κουμαριά, το φυλίκι, το πουρνάρι, σχίνος, φρύγανα, σπάρτα, φλοιός νέων πεύκων. Τα κατσίκια τρέφονται από πρεμνοβλαστήματα.) ή ριζοβλαστήματα κυρίως και λιγότερο από σπόρους και φυσική αναγέννηση από 3 μήνες έως 3 χρόνια.
-Νικόλαος Σαμαρίδης, Βοτανολόγος – Γεωπόνος Α.Π.Θ., email: nsamaridis@in.gr Τηλ. 697.697.3773
Σχολιάστε το άρθρο