Οι όψεις της δημιουργίας και της καταστροφής
Είναι δεδομένο ότι την τελευταία περίοδο στην ελληνική κοινωνία, αλλά και παγκόσμια, οι άνθρωποι κατακλυζόμαστε από αγωνία, φόβο, ανασφάλεια. Οι παγκόσμιες εξελίξεις είναι αβέβαιες και οι προβλέψεις για το μέλλον αρκετά σκοτεινές και δυσοίωνες. Η γνωστή φράση «ησυχία, τάξη και ασφάλεια» έχει εκλείψει και τα αντίθετα τους πρωτοστατούν. Τι μένει λοιπόν πάρα να συλλογιστούμε πώς θα προσεγγίσουμε αυτή την κατάσταση; Δημιουργικότητα ή καταστροφή; Πώς ο ψυχισμός μας ορίζει τον τρόπο που θα αντιμετωπίσουμε την κρίση μέσα μας, αλλά και έξω από εμάς; Όπως σε όλες τις κρίσεις και σε όλες τις εποχές, ενώ άνθιζαν οι τέχνες, από την άλλη καταστρώνονταν πόλεμοι. Η δημιουργία, αλλά και η καταστροφή. Η ζωή αλλά και ο θάνατος. Η αγάπη αλλά και η διαστροφή.
Ας καταλάβουμε ότι η «μάνα πατρίδα», η «μάνα γη», αποτελούν ένα σύμβολο για τη μητέρα που κουβαλάμε μέσα μας. Ας δούμε την ανάγκη του ατόμου για δημιουργικότητα ως μία προσπάθεια για ενοποίηση με την αρχέγονη μητέρα (μήτρα) και ταυτόχρονα ως μια ανάγκη του για διαφοροποίηση μέσω του δημιουργικού του έργου (έργο, ως προσωπικό αντικείμενο διαφοροποίησης από τη μητέρα). Προκειμένου κανείς να δημιουργήσει χρειάζεται σύμβολα, καθώς τα σύμβολα αποτελούν το συνδετικό κρίκο μεταξύ της κάποτε αρχέγονης ύπαρξης του βρέφους και της διανοητικής, συναισθηματικής και σωματικής ανάπτυξής του. Δηλαδή, έχουν χαρακτήρα βοηθητικό, εξελικτικό και μεταβατικό.
Όμως πώς δημιουργούνται τα σύμβολα; Πολλοί ψυχαναλυτές αναγνωρίζουν ότι τα άτομα που είναι σοβαρά ψυχολογικά διαταραγμένα, έχουν δυσλειτουργική και πολλές φορές ατροφική ικανότητα συμβολισμού. Σύμφωνα με την ψυχανάλυση, όταν το άτομο έρχεται σε επαφή με την απώλεια του αντικειμένου, ξυπνά μέσα του η ανάγκη για συμβολισμό και για δημιουργία συμβόλων. Άρα λοιπόν το σύμβολο γίνεται υποκατάστατο του χαμένου αντικειμένου. Κατά τη διάρκεια της εύρεσης του υποκατάστατου, το υποκείμενο ταυτίζει προσωρινά το χαμένο αντικείμενο με την ιδέα του υποκατάστατου αντικειμένου.
Στο διάστημα που το άτομο βιώνει την απώλεια του αντικειμένου αισθάνεται θυμωμένο και βαθιά πληγωμένο. Το σύμβολο υποκαθιστώντας το χαμένο αντικείμενο χρησιμοποιείται για να εκφράσει την επιθυμία, τον φόβο, την οδύνη και την αναπόφευκτη μοίρα για καταστροφή μέσω του θανάτου. Ας σκεφτούμε ότι λόγω της παγκόσμιας κρίσης, χάνουμε πολλά από αυτά που είχαμε στην ζωή μας και νιώθουμε θυμό, φόβο, αγωνία. Ψάχνουμε για καινούρια σύμβολα για νέες αξίες και ταυτόχρονα θέλουμε να αγκιστρωθούμε σε ό,τι είναι γνώριμο, ασφαλές και οικείο.
Η δημιουργικότητα είναι η προσπάθεια του ατόμου να χτίσει μια διαφορετική εμπειρία σε σχέση με το αγαπημένο, απολεσθέν αντικείμενο μα και με το χαμένο κομμάτι του εαυτού του. Η τέχνη για παράδειγμα, γίνεται σανίδα σωτηρίας από την απόλυτη καταστροφή, την αποσύνθεση και το χάος, γίνεται ένας τρόπος μετουσίωσης ενάντια στη βαθιά αγωνία για αυτοκαταστροφή και θάνατο. Τόσο ο Michael Angelo όσο και η Virginia Wolf υπέφεραν από έντονη ανησυχία και κατάθλιψη κατά το τελικό στάδιο και μετά την ολοκλήρωση των έργων τους. Φαίνεται λοιπόν ότι η ανάγκη για δημιουργία ενεργοποιείται από καταστροφικές και επανορθωτικές παρορμήσεις. Εν δυνάμει, ο αρχικός ενθουσιασμός κατά τη σύλληψη και δημιουργία ενός έργου χάνεται, καθώς ο δημιουργός φτάνει στην τελειοποίησή του. Η τελειοποίηση σηματοδοτεί μια παραπάνω απώλεια. Τη στιγμή που ο δημιουργός αποχωρίζεται το αντικείμενο της δημιουργίας του χάνει και τον έλεγχο πάνω σε αυτό. Η απώλεια ελέγχου του αντικειμένου πυροδοτεί φόβο και ανησυχία και υποσυνείδητα η αλυσίδα αντιδράσεων απώλειας θανάτου, επανόρθωσης ζωής ξεκινάει από την αρχή.
Όταν το βρέφος έρχεται σε επαφή με το στήθος της μητέρας για να θηλάσει, τότε εκτελεί την πρώτη του δημιουργική πράξη. Το βρέφος έρχεται στον κόσμο με μια προϋπάρχουσα σύλληψη για τα γεγονότα της ζωής όπως γέννηση, θάνατος, μητέρα (στήθος), πατέρας (φαλλός) και σεξουαλικότητα. Τη στιγμή που αυτές οι προσυλλήψεις ταιριάζουν με το πραγματικό του περιβάλλον, τότε ο κόσμος γύρω του παίρνει νόημα. Το βρέφος έρχεται προετοιμασμένο να βρει κάτι που ήδη προϋπήρχε στον προγεννητικό του κόσμο, μα που τώρα μέσα από τα διάφορα στάδια ανάπτυξης (όπως γνωσιακό, λεκτικό, συναισθηματικό, σεξουαλικό) συνθέτει άπειρες δυνατότητες για τη δημιουργία της δικής του θεώρησης του κόσμου. Αυτό το παρατηρούμε έντονα όταν το παιδί ξεκινάει να δημιουργεί τα δικά του σύμβολα, λέξεις, παιχνίδια και σταδιακά κατανοεί και ελέγχει το περιβάλλον γύρω του.
Συνεχίζοντας ψυχαναλυτικά, κατά την πορεία της δημιουργικότητας το άτομο βιώνει εναλλακτικές φάσεις καταδίωξης κι επανόρθωσης που έχουν μάλλον ρυθμική σχέση. Τα συναισθήματά μας εμπλέκονται με τέτοιο τρόπο, όπου το πάθος, η αγάπη και το μίσος, η δίψα για γνώση μα και η επαφή με το χάος λειτουργούν ως κινητήρια δύναμη. Το πάθος καθορίζεται όχι από την ένταση, όπως θεωρούμε συνήθως, αλλά από την ικανότητα του ατόμου να συγχωνεύσει τις διαφορετικές παρορμήσεις. Το γεγονός ότι η απόλυτη συγχώνευση είναι αδύνατη οδηγεί στην συνεχόμενη εναλλαγή μεταξύ δημιουργικότητας και καταστροφικότητας. Τόσο η τέχνη όσο και η ψυχοθεραπεία παρέχουν ένα χώρο όπου το άτομο μπορεί να εκφράσει και να περιέξει τα αρνητικά του συναισθήματα και ως αποτέλεσμα να αισθανθεί πιο ασφαλές και λιγότερο απομονωμένο.
Η Γαλλίδα ψυχαναλύτρια Janine Chaus-sequet-Smirgel προτείνει ότι η ανθρώπινη φύση είναι απόλυτα συνδεδεμένη με την επιθυμία να ξεπεράσει ό,τι είναι συνηθισμένο «Να σπρώξει τα σύνορα του δυνατού και να διαταράξει την πραγματικότητα». Αυτή η επιθυμία μπορεί να προκαλέσει τέτοια αποσταθεροποίηση, ώστε να οδηγήσει το άτομο σε διαστροφικές φαντασιώσεις μα και συμπεριφορές επιθετικότητας και αποδιοργάνωσης. Τονίζει ότι αυτή η τάση είναι σαν μία επανάσταση κατά της πατριαρχικής εξουσίας (Θεός, συμπαντικοί κανόνες) και έχει ως στόχο την καταστολή του κατεστημένου που το άτομο βιώνει ως σκληρό και απρόσιτο. Χρησιμοποιεί ως παράδειγμα τον Marquise De Sade, ο οποίος βάζει τον εαυτό του στη θέση του Θεού και χρησιμοποιώντας την καταστροφικότητα ως μέσο αλλαγής, γίνεται ο δημιουργός μιας καινούριας πραγματικότητας. Προκειμένου να δημιουργήσει το καινούριο απαρνείται ότι προϋπάρχει, καταρρίπτει όλες τις διαφορές μέχρι το σημείο όπου ζωή και θάνατος, οργανικό και ανόργανο γίνονται ένα. Συμβολικά το άτομο διαπράττει ύβρη σε σχέση με τον κατεστημένο Δημιουργό. Ο άνθρωπος αντίστοιχα συχνά διαπράττει ύβρη όταν προσπαθεί να ανατρέψει τους προϋπάρχοντες κανόνες, νόμους και συνθήκες και μπορεί να το πληρώνει ακριβά!
Σε ένα γενικότερο πλαίσιο, η ανάγκη να φτάσουμε πέρα από αυτό που ξέρουμε, να κατασκευάσουμε καινούριες φόρμες, υλικά, νοήματα, οράματα, έργα, αντικείμενα προκαλεί όχι μόνο απεριόριστες δυνατότητες μα ταυτόχρονα βαθιές ανησυχίες και ισχυρές αντιδράσεις και συνέπειες. Τόσο η τέχνη και η δημιουργικότητα όσο και η ψυχοθεραπεία βασίζονται σε αρχές που είναι συγκεκριμένες μα και ταυτόχρονα αφηρημένες. Αυτό το παράδοξο δημιουργεί συναισθηματικές τάσεις που έχουν χαρακτήρα τρομακτικό μα και κατευναστικό, δημιουργικό μα και καταστροφικό, περιεκτικό μα και χαοτικό. Σε ένα κόσμο που όλα φαντάζουν αβέβαια η ανάγκη του ανθρώπου για επικοινωνία και κατανόηση μέσα από δρόμους δημιουργικούς, αλλά και ψυχοθεραπευτικούς γίνεται πιο επιτακτική από ποτέ.
-της Νόρας Κοντοστεργίου, B.A., Pg. Dip., M. Clin. Sc, Ψυχολόγου, Ψυχαναλυτικής, Ψυχοθεραπεύτριας
Σχολιάστε το άρθρο